Tıbbi Terminoloji

Tıp eğitiminde geniş bir yer kaplayan Latince adeta Anatomi'nin temelidir. Anatomik terimler sadece Latince kelimeler içermez, bunun yanında Grekçe, Arapça, Almanca ve Fransızca'dan da kelimeler içerebilir. Özellikle Latince ve Grekçe kelimeler yoğunken, yer yer Arapça'ya da rastlamak mümkündür. Azygos, Nucha gibi kelimeler Arapça kökenlidir. Bugün kullandığımız Anatomik terimler ise, sistematik bir şekilde, yıllardır toplanılan konferans ve toplantılar sonucunda düzenlenmiştir. Bu terimler Terminologia Anatomica adlı kitapta toplanmıştır. Başlangıçta terimler uzun ve anlamsız gelebilir fakat zamanla alışacak, hatta bazılarınız zevk bile alacaksınız. Biraz anatominin dilini anlatalım...

Terminoloji Nedir?

Kısaca terim bilimi anlamına gelmektedir. Bir bilim dalında veya sanat dalında kullanılan teknik terimlerin tümü o bilim dalının terminolojisini oluşturur.

Terminoloji yerine nomenclatura (nomenklatür) terimi de kullanılmaktadır ancak ikisinin anlamı farklıdır. Nomenklatür bir bilim dalına ait terimlerin üretilmesinde uyulacak temel kuralları belirler.

Nomen: İsim

Calare: İsimlendirmek. 

Terim nedir?

Bir bilim veya meslek dalında kullanılan herhangi bir kavramı veya bir yapıyı ifade eden kelimelere terim denir. Köken itibariyle Latince olan kelime terminus (sınırlandırmak: kısıtlamak: belirlemek) sözcüğünden türetilmiştir. 

Günümüzde tıp literatürü kaç kelimeden oluşmaktadır?

Yaklaşık 170.000 terim vardır. Her geçen gün bu terimlere yenileri ilave olmaktadır. 

Bu terimlerin kökeni nedir?

Bu terimlerin büyük çoğunluğu Latince ve Grekçe kökenlidir. Ancak az sayıda da olsa farklı dillere (Almanca, Fransızca ve Arapça) ait kelimelere de rastlanmaktadır. Son yıllarda İngilizce terimlerinde yaygın olarak tıbbi terminolojiye girdiğini görmekteyiz.

Bu terimler ne zamandan beri kullanılmaktadır? 

Tıbbi terminolojinin tarihi tıp tarihi kadar eskidir. Ancak günümüzde kullanılan tıbbi terimlerinin en eski olanları antik Grek kültürüne kadar uzanmakta olup Hippocrates’e (MÖ: 460-370) aittir.  

Cardia:   Yürek, kalp,

Bronchus:  Soluman, bronş,

Acromion:  Omuz çıkıntısı

Peritoneum:   Karınzarı

Melaena:   Karadışkı,

Phlegmone:  Yangı

Chorda:   Yay, kordon, tel, iplik

Aristoteles (MÖ: 384-322) ise bugün kullandığımız birçok temel tıbbi terimi tanımlamıştır.

Neuron:  Sinir

Meninx:   Beyinzarı

Aorta:   İlkatar, ana atardamar 

Arteria:   Atardamar

Trachea:   Nefes borusu, solukluk

Diaphragma:   Bölmeç, böleç, diyafram

Pancreas:  Tümet, uykuluk, pancreas

Amnion:  Dölzarı, fetusu saran zar

Chorion:  Dölörtüsü  

MS. Birinci asırda yaşamış olan Efesli Rufus ise yaşadığı çağa ait anatomik terimleri bir liste (Elementary Treatise of Anatomy: Basit Anatomi Kitapçığı) haline getirmiştir.

Bu açıdan bakıldığında Rufus Tıbbi Terminolojinin kurucusu olarak telakki edilebilir.

Kafatasının içinde ensefal [beyin] bulunur; ensefal meninkslerle [beyin zarları] kaplıdır; meninkslerden bir tanesi daha kalın, daha dayanıklı ve kemiğe daha yapışıktır (duramater); diğeri, daha ince, ancak yine dayanıklı ve en az düzeyde olmakla birlikte ensefale

yapışıktır. Ensefalin üst yüzeyine variköz (kıvrımlı) denir; alt ve arka kısmına ise baz [taban] adı verilir; bazdan köken alan uzantı ise parensefal [beyincik] olarak adlandırılır. 

Roma imparatorluğunun MÖ birinci yüzyılda ortaya çıkışıyla imparatorluğun resmi dili olan Latince tıbbi terminolojide yerini almaya başlamıştır.

Başlangıçta hem Grekçe ve hem de Latince terimler ortak olarak kullanılmıştır.  Bu birlikte kullanıma en iyi örnek Galenos’tur. 

Galenos (129-201) Bergama doğumlu olup hayvanlar (Maymun, keçi, domuz) üzerinde yaptığı diseksiyonlar ile anatomi bilimine önemli katkılar sağlamıştır. 

Galenos’tan gelen anatomik terimlerden bazıları;

Gluteus (L): Kabaet, 

Pylorus (Gr): Kapıcı, 

Allantois (Gr): Sucuk,  

Coccygis (Gr): Kuyruk kemiği

Epiphysis (Gr):Üstte büyümüş, uzun kemiklerin ucu, epifiz bezi

Pylorus (Gr): Kapıcı

Thymus (Gr): Kekik

Celsus ise Latince olarak yazdığı eserinde (De Re Medicina: Tıbbi Konular Hakkında) çeşitli anatomik terimleri ilk kez kullanmıştır. 

Os:   Kemik

Musculus:   Kas

Costa:    Kaburga

Sutura:   Kikiş

Patella:  Diz kapağı kemiği

Cartilago:  kıkırdak

Latincenin bilim dili olarak kullanılmasıyla birlikte Grekçe kökenli kelimelerde Latince olarak yazılıp okunmaya başlanmıştır.

XI-XIII. yüzyıllar arasında Avrupa’da ortaya çıkan çeşitli çalkantılar ve ortaçağ kültürü eğitimde de sıkıntılara sebep olmuştur.

Ancak Avrupa’daki bu sıkıntılı dönem yaşanırken VIII-IX. yüzyıllarda İslam medeniyetinin yükselişine paralel olarak antik çağa ait bilgi birikimi Arapçaya tercüme edilerek geliştirildi.

İslam dünyasının ilimdeki üstünlüğü XV.-XVI. Yüzyıla kadar devam etmiştir.

Bağdat Tıp Okulunun IX. ve X. Yüzyıllarda kabul ettiği ilmi metot anlayışını, (Bilinenden bilinmeyene gitmek, olaylardan sebeplere varmak ve hakikat olarak yapılan tecrübelerden ispat edilmiş olanı kabul etmek) Avrupa XIII. Yüzyılda Roger Bacon’la benimsemiştir. 

İslam dünyası ile Avrupa arasındaki çeşitli ilişkiler neticesinde XII. yüzyılın son yarısından itibaren İslam eserlerinin Latinceye tercüme edilmeye başlaması birçok Arapça terimin bilim diline girmesine yol açmıştır.

Ancak bu terimler matematik, cebir, kimya alanında daha fazla iken tıp alanında daha az olmuştur.

Azygos (Ar):   Tek, eşsiz, eşi olmayan

Nuchae (Ar):   Ense

Saphenus (Ar): Saklı, gizli

Avrupa’da ortaçağ döneminde üniversitelerde okutulan ders kitaplarını XII. ve XIII. Yüzyılda İspanya, Sicilya ve İtalya’da yapılan tercüme eserler oluşturmuştur.

Bu eserlerin en meşhuru İbni Sina’nın (980-1037) El-kanun fi’t-Tıb kitabıdır. Bu sayede İslam dünyasında gelişen bilim Avrupa bilim hayatına damgasını vurmuştur.